Kayıp ve Yas
Çocuklarla ölüm üzerine konușulurken bilinmesi gereken iki önemli șey vardır. Bunlardan ilki, çocukların bu konuda "Neyi bildikleri", diğeri ise "Neyi bilmedikleridir". Eğer korkuları ve yanlıș bilgileri varsa, gerekli bilgiler verilerek korku, endișe ve șașkınlıklarını giderebilmek mümkündür. Konușmak her zaman bütün sorunları çözmeyebilir ancak sınırlı da olsa anlamalarını sağlayabilir.
Çocuklarla ölüm üzerine konușulurken söylenecekler "Çocuğun Yașına" ve "Çocuğun Geçmiș Yașam Deneyimlerine" bağlı olarak belirlenebilir. Ayrıca bireysel farklılıklar göz önüne alındığında deneyimler, inançlar, duygular ve durumlar farklılașabilir.
Ölüm yașamın bir parçasıdır ve çocuklar çeșitli düzeylerde de olsa ölümün farkındadırlar. Eğer çocuklarla bu konuda konușulur ve ihtiyaçları olan bilgiler verilirse, yașayacakları herhangi bir krize hazırlanırlar ve üstesinden gelme noktasında kendilerine yardım edilmiș olur.
Çocukların ölüm hakkındaki sorularına cevap verilirken, yetișkinin bir takım șüphelerinin olmaması da çok önemlidir. Kușkulu cevaplar çocuklar tarafından fark edileceğinden rahat, kesin, basit, savunucu olmayan, șașkınlık içermeyen açıklamalar, çocuğun ölümü anlamasında ișe yarayacaktır.
Yapılacak Açıklamalar Șu Basamakları İçermelidir
• Çocuk hazır olduğunda iletișim kurma isteğine karșı duyarlı olmak,
• İletișim girișimlerini engellememek,
• Dürüst açıklamalarla yaklașmak,
• Dinlemek ve duygularını kabul etmek,
• Çok küçük olduklarını söyleyerek sorularını ertelememek,
• Kısa, basit açıklamalarla sorularına yanıt vererek kafalarında daha da karmașıklık yaratacak açıklamalardan kaçınmak.
Kayıp ve Yas
Yas, insanın kayıpları karșısında gösterdiği biyopsikososyal, doğal, evrensel ve normal bir tepkidir.
Yası Daha Kötü Yapan Faktörler;
Yetișkinlerin ölüm olayına yaklașımları,
Çocuğun olaya maruz kalıp kalmadığı,
Ölüm biçimi,
Ölen kișiyle ilișkinin niteliği,
Destek,
Hayaller ve nedensellik düșünceleri,
Kișilik ve önceki yașantılardır.
Normal Yas Süreci:
1.Evre: Yadsıma (İnkar) Dönemi
2.Evre: Arama ve İsyan Dönemi
3.Evre: Çökkünlük ve Onarma Çabaları Dönemi
4.Evre: Yeniden Bütünleștirme ve Yapılandırma Dönemi
Patolojik Yas Süreci:
Patolojik yas, kaybı yașayan bireyin yas sürecini tamamlaması gereken zamanda sonlandıramayarak, normal yas evrelerinin birinde takılıp kalması sonucu verdiği patolojik tepkilerdir.
Gelișim Dönemlerine Göre Ölüm Kavramı
0-2 Yaș – Anlama yeteneğinde değildir ama bağlandığı kișiden ayrıldığında Ayrılık kaygısı yașayabilir.
3-5 Yaș – Ölümü geri dönülebilir bir olay gibi algılayabilir. Ölümün insandan insana geçtiğine böylelikle bașkalarının ve kendisinin de bundan ötürü öleceğine inanabilir ve korkabilir.
6-10 Yaș – Geri dönülmez, sona erme olarak görebilir. Kendisinin ölebileceğini kavrayamayabilir.
11-13 Yaș – Evrensel ve sona erme olarak görebilir. Ölümün biyolojik yönleri ve cenaze töreninin ayrıntılarıyla ilgilidir.
14-18 Yaș – Soyut biçimde kavrayabilir. Tehlikeli durumlar sonucu ölebileceğini bilir.
Kayıp Yașayan Çocukta Dikkat Edilmesi Gereken Bazı Tepkiler Șunlardır:
Okul bașarısında değișiklik,
Çok çabalamasına karșın düșük bașarı,
Okula gitmeyi, uyumayı, akranlarıyla oynamayı șiddetle reddetme,
Ölen kiși hakkında konușmayı reddetme, ölen kișiye ait șeylerden fiziksel olarak kaçınma,
Sıklıkla öfke nöbetleri, öfkeli tepkiler,
Așırı hareketlilik, düzenli oyunlarda sürekli hareket etme, huzursuzluk,
Kaygı ve fobiler,
Kazara hareketler, kendini suçlama veya dikkat çekmeye çalıșma,
Uyku bozuklukları, gece kâbusları,
Çalma, saldırganlık, tahripçilik gibi davranıșlar,
6 aydan uzun süren saldırganlık, bașkalarının haklarına saldırı, șiddet, asilik,
Otorite figürlerine karșı gelme,
Sıklıkla nedeni açıklanamayan huysuzluk nöbetleri,
Sosyal içe çekilme,
Günlük aktivitelerle veya sorunlarla bașa çıkmada yetersizlik,
Israrlı fiziksel șikâyetler,
Ölüm düșüncesi, iștah kaybı, uyku bozuklukları,
Depresif eğilimler, Uzun süreli duygu yokluğu,
Sık panik ataklar,
Ölüme ilișkin belirtiler.
Çocuğun, Kardeș Ölümüne Tepkisi
Suçluluk duygusu gelișebilir. Örneğin; Rakibim öldü, ben kazandım ama bu nasıl bir kazanma! Anne ve baba ölen kardeși "Çok iyi bir çocuktu." diye anar. Sağ kalan kardeș bunun gerçek olmadığını düșünebilir ama açıklayamaz. O da melek gibi olmaya çalıșabilir ama bu ağır bir yüktür. "Ben de mi öleceğim? Ben de mi tehdit altındayım ?" diye düșünebilir.
Anne Babanın Ölümü
Hani beni hep koruyacaklardı? Neredeler? Neden öldüler? Bana mı kızdılar? Yanlıș bir șey mi yaptım? düșünceleri hakim olabilir. Verdiği tepkilerde tutarsızlıklar olabilir. Kendilerine olan güvenleri azalabilir. Anne babanın ölümünü kabul edemeyebilir.
Çocuklar İçin Neler Yapabiliriz?
Yașanan olayla ilgili bilgi verilir. Bilgi verilirken çocuğun yașı, gelișimsel düzeyi, sosyal çevresi ve yașam deneyimleri göz önünde bulundurulmalıdır.
Çocuğa olup bitenlerin anlatılması ertelenmemelidir.
Çocuğa haberi verirken sessiz ve sakin, tercihen çocuğun așina olduğu ve kendini güvende hissettiği bir ortam seçilmelidir.
Verilecek haber için çocuk önceden hazırlanmalıdır. Mesela; haberi vermeden önce çocuğu buna hazırlamak için: "Sana, üzücü bir haber vereceğim." denilebilir.
Çocuklar genellikle olanlardan kendilerini sorumlu tuttuklarından; meydana gelenlerin, onların söyledikleri bir söz, yaptıkları bir davranıș ya da düșündükleri bir șey nedeniyle olmadığının söylenmesi gerekir.
Ebeveyn Ne Yapmalıdır?
Ölüm kavramı üzerinde konușurken ebeveyn olabildiğince açık, sade ve basit bir șekilde konuya yaklașmalıdır. Özellikle okul öncesi dönemdeki çocuk için uzun ve karmașık cevaplar sıkıcı ve anlașılmaz olabilir. Çocuklara verilen cevaplar bir sonraki soru soruluncaya kadar onları idare edebilir.
Bașka bir sorun da çocuğun ölüme ilișkin kafasındaki var olan kavramsal yanlıșlardır: Ölümün "Uyku" ile karıștırılması ve ölen kișinin uyuduğunun zannedilmesi çocuğu rahatsız edebilir, böyle çocukların genelde uykuyla ilgili problemleri de ortaya çıkabilir. "Uzağa gitmek" de bir bașka kavramsal yanlıștır. Çocuklarda terk edilmișlik duygusuna yol açabilir. Kısa süreli ayrılıklar endișe yaratabilir. Sorun yaratan bașka bir konu da "Hasta olmak" tır. Her hasta olan kișinin öleceğini sanan çocuk kendisi veya ebeveyni hastalandığında öleceğini düșünebilir.
Sadece "Yașlı insanların öldüğü" konusunda çocuk bilgilendirilmișse genç bir insan veya bir çocuk öldüğünde bunu duyduğunda șașırabilir ve bildiklerine inancını yitirebilir.
Çocuklar bir ebeveynini kaybettiğinde en doğru olan, çocuğa bu durumun geciktirmeden, sakin ve anlayabileceği bir șekilde, hayatta kalan ebeveyni tarafından açıklanmasıdır.
Kayıp ve yasa ilișkin yașananlar bireysel farklılıklara bağlı olarak değișebilir. Bunun ne kadar süre ile nasıl yașanacağı bireyin kapasitesiyle ilișkilidir.
Kaynak: https://istanbul.meb.gov.tr/oer/MEB_Brosur2018/veli/21_kayip_ve_yas.pdf